5.1 Beschermingsrendement

Een van de belangrijkste kenmerken van de solidaire premieregeling is de manier waarop pensioenfondsen de pensioenen kunnen beschermen tegen de stijging van de kostprijs van pensioen. Ofwel, beschermingsrendement is het rendement dat nodig is om de pensioenuitkering gelijk te houden.

De prijs van pensioen is afhankelijk van meerdere elementen. Het beschermen van het nominale pensioen uit zich dan ook in meerdere onderdelen. Het pensioenfonds bepaalt voor welke onderdelen bescherming gegeven wordt en in welke mate de risicohouding past bij welk leeftijdscohort. Naast de financiële risico’s hebben ook de resultaten uit het micro-langlevenrisico en het macro-langlevenrisico een impact op de prijs van pensioen. Bijvoorbeeld: bij een stijgende levensverwachting moet pensioen langer worden uitgekeerd. Daardoor stijgt de prijs van pensioen. De optelsom van de vergoedingen die toegekend worden om het pensioeninkomen nominaal stabiel te houden — ook bij prijsstijgingen — noemen we het beschermingsrendement.

5.1.1 De onderdelen van het theoretische beschermingsrendement

Beloning voor het verstrijken van de tijd

1-jaarsrente

Alle (gewezen) deelnemers en pensioengerechtigden krijgen in ieder geval periodiek een rentevergoeding voor het verstrijken van de tijd bijgeschreven. Dit is het eerste onderdeel van het beschermingsrendement over de voor de uitkering gereserveerde pensioenvermogens. Het is de rendementsvergoeding voor de rente die het kapitaal naar verwachting zou hebben gekregen. De horizon tot de pensioenuitkering wordt immers ieder jaar korter en er is gerekend met een kapitaalgroei per jaar. Dit is in de praktijk voor iedere deelnemer de 1-jaarsrente op zijn/haar pensioenvermogen. Deze vergoeding voor het verstrijken van de tijd geldt voor alle cohorten. Deze is niet afhankelijk van eventueel toegekende beschermingsrendementen voor micro-langleven of renterisico.

Bescherming voor micro-langleven

Het beschermingsrendement voor micro-langlevenrisico is het rendement dat nodig is om het toekomstige of ingegane pensioen en het meeverzekerde nabestaandenpensioen gelijk te houden. Het gaat om het uit het opgebouwde pensioenvermogen te financieren pensioen. Ook als de deelnemer of de partner langer leeft dan verwacht. Ofwel het aanvullen van het vermogen wanneer er langer uitgekeerd moet gaan worden dan verwacht. De sterftekansen per leeftijd verschillen. Daarom worden deze beschermingsrendementen ook leeftijdsafhankelijk toebedeeld. Deze sterftekansen volgen uit de meest actuele sterftegrondslagen die het pensioenfonds hanteert. Pensioengerechtigden moeten in de nieuwe pensioenregeling volledig worden beschermd tegen het micro-langlevenrisico. Wettelijk moet immers sprake zijn van een levenslange uitkering en daarbij past geen uitkering die – indien pensioengerechtigden niet of gedeeltelijk beschermd worden – stelselmatig daalt naarmate de pensioengerechtigde ouder wordt. Omdat sterftekansen zeker op hoge leeftijd sterk toenemen, wordt theoretische bescherming van langleven niet op cohort niveau, maar op leeftijd in maanden vastgesteld.

Beloning voor prijsstijging pensioen

Renterisico

Wijzigingen van de marktrente hebben een groot effect op de prijs van pensioen. Het pensioenfonds maakt vooraf een afweging of en zo ja in welke mate het de (verwachte) pensioenen beschermt tegen renterisico. Het moet passen bij de risicohouding per leeftijdscohort. Dit is een theoretisch rendement. Bij een volledige bescherming tegen renterisico zorgt het beschermingsrendement ervoor dat, bij een daling of stijging, van de rente de nominale pensioenuitkeringen gelijk blijven. Dat gebeurt door het voor de uitkering gereserveerde vermogen toe- of af te laten nemen. Bij een onvolledige bescherming tegen renterisico wordt niet het hele benodigde vermogen toebedeeld of onttrokken. Daarnaast stijgt of daalt het verwachte of uitgekeerde pensioen bij een rentestijging of -daling naar rato van de mate van afdekking.

Stijging levensverwachting; beschermingsrendement voor macro-langleven

Als de levensverwachting stijgt, moet pensioen langer worden uitgekeerd. Een stijgende levensverwachting betekent dan ook een prijsstijging van pensioen. Het beschermingsrendement voor macro-langleven is het rendement dat nodig is om het toekomstige — uit het opgebouwde pensioenvermogen te financieren — of ingegane pensioen gelijk te houden door deze prijsstijging. Een prijsstijging of daling van pensioen bij een herijking van de levensverwachting volgt veelal na publicatie en doorvoering van nieuwe sterftetafels. Aangezien het effect van aanpassing van de levensverwachting per leeftijd verschilt, moet ook de toedeling van het beschermingsrendement per leeftijd vormgegeven worden.

Vaststellen beschermingsrendement met de prijs van pensioen

Voor het vaststellen van de hoogte van het beschermingsrendement is de nominale hoogte van het pensioeninkomen nodig. Het beschermingsrendement is de benodigde vermogensaanpassing voor behoud van dezelfde hoogte van de pensioenuitkering. Bij 100% beschermingsrendement worden alle pensioenuitkeringen gelijk beschermd. Alle gepensioneerden krijgen dezelfde aanpassing van de uitkering. Maar de hiervoor benodigde en toegekende rendementen verschillen. Het is ook mogelijk om altijd gelijke aanpassingen van de hoogte van de uitkering voor pensioengerechtigde te krijgen binnen de solidaire regeling zonder 100% beschermingsrendement. In dit geval delen we onder pensioengerechtigde eerst 100% beschermingsrendement toe. De pensioenuitkeringen worden voor iedereen met eenzelfde percentage verhoogd of verlaagd voor het niet beschermde deel. In het hierna uitgewerkte voorbeeld wordt dit nader toegelicht. Het verschil tussen het rendement op de feitelijke renteafdekking en het toegekende beschermingsrendement komt in het overrendement terecht. Hoe dit overrendement wordt toebedeeld verschilt in de directe en indirecte methode.

5.1.2 Een voorbeeld uitwerking van het toedelen beschermingsrendement

In de volgende paragraaf staat een voorbeeld van het toedelen van de verschillende componenten van beschermingsrendement. De volgorde en frequentie van toekennen is van invloed op de uitkomsten. We hanteren de volgende volgorde: voor het toedelen van het verstrijken van de tijd en financieel beschermingsrendement is maandelijkse toekenning noodzakelijk. Beschermingsrendement voor macro-langleven gebeurt bij een nieuwe sterftetafel. Dit is veelal om de twee jaar. Tot slot bepalen we het benodigde toe te kennen vermogen vanuit het pensioeninkomen en de actuariële factor.

Stap 1: Rendement voor verstrijken van de tijd

In bovenstaande figuur staat per deelnemer hoe het rendement behorend bij het verstrijken van de tijd voor deze groep kan worden bepaald. We starten met een gereserveerd vermogen en een daaruit voortvloeiend pensioeninkomen. Om deze te bepalen is de prijs van 1 euro uitkering op basis van de actuele grondslagen en rentecurve noodzakelijk. Bij alle deelnemers resulteert het vermogen in een pensioen van € 10.000,-.

Figuur: toekennen rendement voor verstrijken tijd per vermogen en totale cohort gepensioneerden.

Alle deelnemers krijgen de 1-jaars risicovrije rente voor het verstrijken van de tijd. Dit is de 1-jaarsrente uit de UFR-curve die is gebruikt voor het bepalen van de prijs van 1 euro pensioen. Ook wordt er vooraf biometrisch rendement toegekend. Dat is 100% beschermingsrendement voor micro-langleven[5]. Dit is eigenlijk een beloning voor het feit dat de deelnemer nog in leven is. Het toekennen gebeurt aan het einde van de maand (periode). Daarnaast wordt uit het vermogen het pensioen onttrokken dat die periode aan de gepensioneerde wordt uitgekeerd. Deze in- en uitstroom in kapitalen resulteert in een kapitaal op t=1 (ultimo periode 0). De benodigde vermogensbijschrijving kan ook in een keer worden berekend. Je bepaalt de hoogte van het kapitaal behorend bij het huidige pensioeninkomen en vergelijkt dat met het vermogen minus de onttrokken uitkeringen. Dat gaat op basis van de actuariële factor behorend bij het einde van de periode. De laatste methodiek is exacter dan periodiek rendementen toekennen via afgeleide percentages door afrondingsverschillen en timing-issues. Een 100% bescherming is voor deze onderdelen bij pensioengerechtigde verplicht. Bij 100% bescherming is het resultaat hetzelfde pensioeninkomen voor en na het verstrijken van de tijd. Het totaal uit het collectief hiervoor te onttrekken rendement is € 13.000,-.

Stap 2.1: Beloning voor de prijsstijging van pensioen (gewijzigde levensverwachting/nieuwe sterftetafel)

Na de bescherming voor het verstrijken van de tijd kan het pensioenfonds, als de levensverwachting/sterftetafel verandert, voor die periode ook een bescherming geven. Bescherming voor macro-langleven is de vermogensbijschrijving die nodig is bij een verandering van levensverwachting om de nominale uitkering stabiel te houden. Feitelijk is dit een bescherming voor een prijsstijging (of daling) door een wijziging van de sterftetafel. De benodigde vermogensbijschrijving kan wederom worden vastgesteld door het verschil te nemen van de actuariële factor op basis van de meest actuele sterftetafel en de actuariële factor ultimo periode. Het gereserveerde vermogen is na aanvulling dan wederom exact voldoende voor een nominaal stabiele uitkering van € 10.000,-[6]. Bij 100% bescherming voor micro en macro langlevenrisico. Het totaal uit het collectief hiervoor te onttrekken rendement is -€ 3.000,-.

[5] Om de overrendementen maandelijks te kunnen bepalen en toe te kennen moet het beschermingsrendement op micro-langleven maandelijks worden toegekend, het overrendement micro-langleven of ook wel de zogenaamde sterftewinst zal jaarlijks plaatsvinden.

[6] De kosten van bescherming tegen micro- en macro-langleven kunnen worden gefinancierd uit het collectieve of de solidariteitsreserve.

Figuur: toekennen rendement voor de prijsstijging van pensioen door een veranderende levensverwachting.

Stap 2.2: Beloning voor de prijsstijging van pensioen (rente wijziging)

In bovenstaande figuur wordt het tweede onderdeel van het beschermingsrendement toegekend: de bescherming tegen prijsstijgingen (of -dalingen) van pensioen door rentedaling (of -stijging).

Figuur: toekennen rendement voor de prijsstijging van pensioen door rentewijziging

Na de bescherming voor het verstrijken van de tijd en het macro-langlevenrisico wordt bescherming voor de prijsstijging door rentebewegingen toegekend. Bescherming voor rentebewegingen is de vermogensbijschrijving die nodig is om de nominale uitkering stabiel te houden. Feitelijk is dit een bescherming voor een prijsstijging (of -daling). De benodigde vermogensbijschrijving bereken je met de actuariële factor uit de meest actuele rentecurve. Het gereserveerde vermogen is na aanvulling wederom exact voldoende voor een nominaal stabiele uitkering van € 10.000,-. Tenminste bij 100% bescherming [7]. Na stap 1,2 en 3 resulteert het toekennen van bescherming voor alle componenten van het beschermingsrisico in aanvullingen, waarbij de nominale uitkering stabiel blijft. Het totaal uit het collectief hiervoor te onttrekken rendement is € 40.000,-.

5.1.3 Financiering van beschermingsrendement

Het benodigd beschermingsrendement is vastgesteld. De volgende vraag is hoe het pensioenfonds dit rendement financiert. Met de indirecte methode komt het benodigde beschermingsrendement uit het totaal behaalde rendement op het vermogen. Het pensioenfonds brengt het nodigde beschermingsrendement met voorrang in mindering op het overrendement alvorens dit toe te bedelen. Met deze methode betalen alle deelnemers gezamenlijk voor de bescherming van de gepensioneerden.

Aandachtspunt bij deze methode is de samenstelling van de deelnemers binnen het fonds. Wanneer de groep gepensioneerden aanzienlijk groter is dan de groep jongeren of wanneer het een gesloten fonds gaat, is de kans groot dat de bescherming van de gepensioneerden te zwaar weegt op de rest van de populatie. Die kan bij tegenvallende rendementen hierdoor onevenredig zwaar betalen en zelfs leeglopen.

Een tweede methode is de directe methode. Daarbij financiert het pensioenfonds het beschermingsrendement uit het werkelijke rendement van de hiervoor bestemde directe beschermingsportefeuille. In dit geval betalen jongeren niet voor de bescherming en de eventuele ruis van de ouderen. Wanneer het behaalde rendement onvoldoende is om de beoogde bescherming te bieden, stelt het pensioenfonds de pensioenen bij van de deelnemers die bescherming genieten. Dit gebeurt met voor iedereen gelijke aanpassingen. De mismatch tussen de benodigde bescherming en het werkelijk behaalde rendement komt hier niet uit het collectieve overrendement, maar wordt gelijk verdeeld over de deelnemers waarvoor de beschermingsportefeuille was bestemd.

[7] 100% bescherming voor renterisico betekent niet automatisch ook een beleggingsbeleid waar 100% renterisico wordt afgedekt.